नितांत सुंदर उपनिषदे

 

संस्कृत साहित्य परिचय: लेखांक ९

नितांत सुंदर उपनिषदे

डॉ. चंद्रहास शास्त्री सोनपेठकर

         या जगात नितांत सुंदर आणि आनंदप्रद अशा ज्या गोष्टी आहेत, त्यांत उपनिषदांचे स्थान अग्रगण्य असे आहे. भारतीय तत्त्वज्ञानाची प्रस्थानत्रयी अशी एक संज्ञा दार्शनिक प्रांतांत प्रसिद्ध आहे. या प्रस्थानत्रयी मध्ये ब्रह्मसूत्र, श्रीमद्भगवद्गीता आणि उपनिषदे यांचा समावेश होतो. धर्म, अर्थ, काम आणि मोक्ष हे चार पुरुषार्थ आपल्या संस्कृतीत सांगितले आहेत. यापैकी मोक्ष या ध्येयाच्या प्राप्तीचा समन्वय उपनिषदांसमवेत आहे.

 

उपनिषद शब्दाचा अर्थ:

         उपनिषद शब्दाचा सामान्यअर्थ असा होतो की, उप म्हणजे जवळ आणि सद म्हणजे जाणून घेणे. श्रीगुरुंजवळ बसून ब्रह्मज्ञान अध्ययन करणे. उपनिषद हा शब्द 'उप', 'नि' हे दोन उपसर्ग आणि 'सदलृ' या धातूपासून बनला आहे. सद्धातुचे तीन अर्थ आहेत:

विशरण, गती आणि अवसादन अर्थात अविद्येचा नाश, ब्रह्मविद्येच्या प्राप्तीत गती आणि संसारिक दु:ख आणि इतर संसारिक बाबींचे अवसादन म्हणजे शिथिल होणे या तीनही बाबींचा संबंध उपनिषदांशी आहे. उपनिषदांमध्ये ऋषी आणि शिष्य यांच्यातील अतिशय सुंदर आणि गूढ संवाद आहे जो वाचकाला वेदांच्या मर्मापर्यंत घेऊन जातो.

 

उपनिषदांचे वर्ण्य विषय :

         भारतीय दार्शनिक चिंतनाच्या गंगौघात उपनिषदांचे स्थान महत्वपूर्ण असे आहे. उपनिषदांचा समावेश वैदिक वाङ्मयात अंती होतो, म्हणून त्यांचा समावेश वेदांत या संज्ञेत देखील केला जातो. उपनिषदांतील प्रमुख वर्ण्य विषय पुढीलप्रमाणे सांगता येतील:

१. आत्मा / जीव

२. ब्रह्म तत्त्व

३. ब्रह्म आणि आत्मा यांचा संबंध

४. माया

५. जगताचे मिथ्यात्व

 

वरील विषयांचे वर्णन आपल्याला प्रमुख अशा सर्व उपनिषदांत आढळून येते.

 

महावाक्य:

         महावाक्य म्हणजे उपनिषदातील अशी वाक्ये होत, ज्यांचे स्वरूप लहान आहे, परंतु त्यात खूप गहन विचार आहेत. प्रमुख उपनिषदांमधील पुढील वाक्ये महावाक्य म्हणून मानली जातात.

अहं ब्रह्मास्मि | - "मी ब्रह्म आहे." ( बृहदारण्यक उपनिषद १/४/१० - यजुर्वेद)

तत्त्वमसि | - "ते तत्त्व (ब्रह्म) तू आहेस." ( छान्दोग्य उपनिषद ६/८/७- सामवेद )

अयमात्मा ब्रह्म | - "हा आत्मा ब्रह्म आहे." ( माण्डूक्य उपनिषद १/२ - अथर्ववेद )

प्रज्ञानं ब्रह्म | - " प्रज्ञान ब्रह्म आहे." ( ऐतरेय उपनिषद १/२ - ऋग्वेद)

सोऽहम् | – तो आत्मा मी आहे. (ईशोपनिषद श्लोक १६ - यजुर्वेद)

 

उपनिषदांचे स्वरूप:

         सामान्यत: उपनिषदे हे दार्शनिक अध्ययन-अध्यापन प्रक्रियेच्या संहिते(Script) प्रमाणे आहेत. यात आचार्य आपल्या शिष्यांना ब्रह्म म्हणजे काय? त्याचा जीवाशी कसा संबंध आहे? या बाबत अध्यापन करतात. इथे आचार्य या शब्दाचे तात्पर्य ब्रह्मविद्या -अध्यापक या अर्थाशी आहे.  उपनिषदांत काही कथानक किवा आख्यान यांचाही समावेश आहे. प्रमुख उपनिषदे विचारात घेताना आकाराच्या दृष्टीने बृहदारण्यक हे सर्वात मोठे उपनिषद आहे, असे म्हणता येईल.

 

प्रमुख उपनिषदे:

उपनिषदांची एकूण संख्या किती? त्यांपैकी प्राचीन आणि अर्वाचीन किंवा मध्ययुगीन किती? हा संशोधनाचा विषय असला तरीही काही उपनिषदांना प्रमुख उपनिषदे म्हणून मान्यता आहे. त्यावर प्राचीन आचार्यांचे भाष्य ग्रंथ उपलब्ध आहेत.

ईश–केन–कठ–प्रश्न–मुण्ड–माण्डूक्य–तित्तिरि: ।

ऐतरेयं च छान्दोग्यं बृहदारण्यकं तथा ।।

हा श्लोक संस्कृत साहित्यात थोड्या फार पाठभेदासह प्रसिद्ध आहे. या श्लोकात प्रमुख अशा दहा उपनिषदांची नावे आली आहेत.

१. ईशावास्योपनिषद् :

         हे उपनिषद यजुर्वेदाशी संबंधित आहे. यात १८ मंत्र आहेत.

२. केनोपनिषद् :

         हे उपनिषद सामर्वेदाशी संबंधित आहे. यातील उमा हैमवती आख्यान प्रसिद्ध आहे.

३. कठोपनिषद् :

         हे उपनिषद यजुर्वेदाशी संबंधित आहे. यात नचिकेताचे प्रसिद्ध आख्यान आहे.

४. प्रश्नोपनिषद् :

         हे उपनिषद अथर्ववेदाशी संबंधित आहे. यातसहा विद्यार्थी आपले सहा प्रश्न पिप्पलाद ऋषींना विचारतात.

५. मुण्डकोपनिषद् :

         हे उपनिषद अथर्ववेदाशी संबंधित आहे. यात द्वा सुपर्णासयुजा ...... हा प्रसिद्ध मंत्र आहे.

६. माण्डूक्योपनिषद् :

         हे उपनिषद अथर्ववेदाशी संबंधित आहे. यात ॐकार साधनेचे वर्णन आहे.

७. तैत्तिरीयोपनिषद् :

         हे उपनिषद यजुर्वेदाशी संबंधित आहे. यात पंचकोश वर्णन आले आहे.

८. ऐतरेयोपनिषद् :

         हे उपनिषद ऋग्वेदाशी संबंधित आहे. यात सृष्टीवादाचे वर्णन येते.

९. छान्दोग्योपनिषद् :

         हे उपनिषद सामवेदाशी संबंधित आहे. यात तत्त्वमसि या महावाक्याचा उल्लेख आहे.

१०. बृहदारण्यकोपनिषद् :

         हे उपनिषद यजुर्वेदाशी संबंधित आहे. यात याज्ञवल्क्य मुनींनी मैत्रेयीला ब्रह्मज्ञानाचा उपदेश केला आहे.

वरील उपनिषदांच्या शिवाय (११) श्वेताश्वतरोपनिषद् (१२) कौशितकी उपनिषद् आणि

(१३) मैत्रायणी उपनिषद् या तीन उपनिषदांना देखील प्रमुख उपनिषद म्हणून अभ्यासक मानतात.

         वारकरी पंथात देखील उपनिषदांना विशेष मान्यता आहे. स्वामी विवेकानंदांचे प्रसिद्ध उद्धरण “उठा, जागे व्हा आणि ध्येय प्राप्तीपर्यंत थांबू नका.” हे कठ उपनिषदाच्या संबंधित आहे. दाराशिकोह तसेच अनेक एतद्देशीय आणि पाश्चिमात्य विचारवंत यांच्यावर उपनिषदांचा प्रभाव होता.

         पाश्चिमात्य अभ्यासक शोपेनहॉवर यांच्या शब्दात उपनिषदांचे महात्म्य प्रतिपादन करून प्रस्तुत लेखाची समाप्ती करू या.  

         "The Upanishads are the production of the highest human wisdom and I consider them almost superhuman in conception. The study of the Upanishads has been a source of great inspiration and means of comfort to my soul. From every sentence of the Upanishads deep, original and sublime thoughts arise, and the whole is pervaded by a high and holy and earnest spirit. In the whole world there is no study so beneficial and so elevating as that of the Upanishads. The Upanishads have been the solace of my life and will be the solace of my death," wrote Schopenhauer. 

इति लेखनसीमा!