केनोपनिषद आख्यान

 

केनोपनिषद आख्यान

डॉ. चंद्रहास शास्त्री सोनपेठकर

 

         विविध उपनिषदांमध्ये ब्रह्मज्ञान वर्णिले आहे. मात्र बहुतेक उपनिषदांत ब्रह्मज्ञान वर्णन करताना त्या संबंधित एखादे आख्यान म्हणजे कथा येते. केनोपनिषदातील हे आख्यान उमा हैमवती आख्यान म्हणून देखील प्रसिद्ध आहे. उपनिषदांची ही आख्यान शैली ध्यानी घेण्यासाठी प्रस्तुत आख्यान महत्वाचे ठरते. त्या आख्यानाचा सारांश पुढीलप्रमाणे-

         एकदा देव आणि असुर यांचा संघर्ष झाला. यात परमात्म्याच्या कृपेने देवांचा विजय झाला. त्यामुळे देवांची सर्वत्र प्रशंसा होऊ लागली. त्यामुळे देवतांना गर्व झाला आणि हा विजय आमच्यामुळेच झाला, असे ते म्हणू लागले. वास्तवात ज्याच्या इच्छेविना झाडाचे पानही हलत नाही, त्या परमात्म्याला देवांनी विसरायला नको होते.

         परमात्म्याने विचार केला की, देवांचे गर्वहरण आवश्यक आहे. म्हणून त्यांनी एखाद्या यक्षासारखे रूप घेतले. त्यांचे ते रूप पाहून देव आश्चर्यचकित झाले. देवतांनी या अद्भुत व्यक्तिमत्वाचा ठाव घेण्याची विनंती अग्निदेवाकडे केली. अग्निदेव त्या यक्षरूप परमात्म्याकडे गेले. त्याचे तेज साक्षात अग्निलाच सहन होई ना. परमात्म्याने स्वत:च अग्नीला त्याचा परिचय विचारला. तेव्हा अग्नीने मी जातवेदस आहे. माझे सामर्थ्य असे आहे की, मी विश्वातील कोणतीही वस्तू जाळू शकतो. तेव्हा परमात्म्याने विचार केला की, आता याचे गर्व हरण करू या. परमात्म्याने अग्नीमधील आपली शक्ती काढून घेतली. आणि त्यःच्या समोर एका वाळलेल्या गवताची काडी टाकली. आणि त्या काडीला जाळण्यास सांगितले. परंतु ब्रह्मशक्तीविहीन अग्नी त्या गवताच्या काडीला जाळू शकला नाही.

         त्या नंतर देवांनी परमात्म्याच्या यक्ष रूपाच्या शोधासाठी वायूला पाठविले. पण वायूची स्थिती देखील अग्नीप्रमाणे झाली. तो त्या काडीला जागचे हालवू शकला नाही.

         तेव्हा सर्व देवतांनी आपला राजा जो इंद्र, त्याला विनंती केली की, आता आपण स्वत: यक्ष रूपाच्या शोधासाठी जावे.  इंद्र त्या यक्षाच्या जवळ गेले. तेव्हा इंद्राच्या गर्वाचे हरण करण्यासाठी यक्ष तेथून गुप्त झाले. ते इंद्राशी बोलले देखील नाहीत. इंद्राने हार मानली नाही. ते ध्यान करू लागले. इतक्यात त्यांनी पाहिले की, अंतराळात सर्व प्रकारच्या अलंकारांनी विभूषित, हिमवानकन्यका देवी पार्वती उमा उपस्थित आहे. देवी पार्वतीच्या दर्शनाने इंद्राला आनंद झाला त्यांनी विचार केला की, देवी पार्वती नित्य ज्ञानबोधस्वरूप अशा भगवान महादेवांच्या समवेत असतात. त्यांना त्या यक्षाविषयी अवश्य माहित असेल. त्यांनी अत्यंत विनम्रतेने देवी पार्वती मातेला विचारले की, हे माते, आत्ता जे यक्ष आम्हा देवतांना दर्शन देऊन अंतर्धान झाले, ते कोण आहेत?

तेव्हा देवी उमा (माता पार्वती) म्हणाली की, तो यक्ष म्हणजे साक्षात ब्रह्म होते. त्या ब्रह्माच्या शक्तीमुळे देवांनी असुरांवर विजय मिळविला. तुम्ही केवळ निमित्तमात्र आहात. तुम्ही हा विजय स्वत:चा मानता, हा मिथ्या अभिमान आहे. त्याचा त्याग करा. आणि समजून घ्या की, जे काही होते, ते परब्रह्माच्या सत्तेने होते. यानंतर माता उमेने इंद्राला ब्रह्मज्ञान दिले.

         परब्रह्म तत्त्व हे इंद्रियांचा विषय होऊ शकत नाहीत. त्यांच्या पर्यंत वाणी पोचू शकत नाही. दृष्टी पोचू शकत नाही.

न तत्र चक्षुर्गच्छति न वाग्गच्छति नो मनो
न विद्मो न विजानीमो यथैतदनुशिष्यात्।
अन्यदेव तद्विदितादथो अविदितादधि।
इति शुश्रुम पूर्वेषां ये नस्तद्व्याचचक्षिरे ॥

पुढे असे वर्णन येते की,

यद्वाचानभ्युदितं येन वागभ्युद्यते।
तदेव ब्रह्म त्वं विद्धि नेदं यदिदमुपासते ॥

         अर्थात ते परब्रह्म वाणीमुळे अभिव्यक्त होत नाही, तर वाणी त्या परब्रह्म तत्त्वामुळे अभिव्यक्त होते. असेच मन इत्यादींच्या बाबतीत आहे. चक्षु, श्रोत्र, प्राण यांचेही असेच आहे. अर्थात ते परब्रह्म तत्त्व सर्व जगताचे कारण आहे.

         पुढे अत्यंत सुंदर शब्दांत वर्णन येते की,

प्रतिबोधविदितं मतममृतत्वं हि विन्दते।
आत्मना विन्दते वीर्यं विद्यया विन्दतेऽमृतम्‌ ॥    

         अर्थात ब्रह्मविद्ये मुळे व्यक्ती अमृत प्राप्त करते.

         अर्थात ब्रह्माचे स्वरूप सच्चिदानंद असे आहे. ब्रह्मबोध झाल्या नंतर व्यक्तीचा जन्म मरण फेरा चुकतो. व्यक्तीला मोक्ष प्राप्त होतो. व्यक्तीला त्रिकालाबाधित असा आनंद प्राप्त होतो.

         एकंदरच उपनिषदीय आख्यानांत परब्रह्म तत्त्वाचे सुंदर असे व्याख्यान केलेले आपल्याला दिसून येते. अहंकार हा आपण आणि परमात्मा यांच्या मधील सर्वात मोठा अडथळा आहे, असे म्हणता येणे शक्य आहे. वास्तविक आपण  परब्रह्म तत्त्वापासून वेगळे नाहीत. पण देहाचा अभिमान आणि प्राप्त भौतिक पदार्थांच्या विषयीचा आपला कर्तृत्वभाव आणि अहंकार या मुळे आपण परब्रह्म तत्त्वापासून दूर जातो.

         इति लेखनसीमा.