श्रीदेव्याः मुखमण्डलम्।

श्रीदेव्याः मुखमण्डलम्।
@ चन्द्रहासः।

सुहास्यवदनां देवी
मारक्तवसनां तथा।
आरुढां वनराजस्य
पृष्ठे शस्त्रयुतां मुदाम्॥1॥

पाशकमलचक्राणि
तथा खड्गं धरां शिवाम्।
युद्धसिद्धां चतुर्हस्तां
भक्तसङ्कटमोचनीम्॥2॥

तां हर्षोल्लासिनीं वन्दे
श्रीदेवीं मधुधारिणीम्।
विशालनयनां गौरीं
चन्दनचर्चितां वपुम्॥3॥

सरला नासिका यस्या
केशास्तु कुटिलास्तथा।
भ्रुवधनुष्यमध्ये तु
कटाक्षबाणशोभितः॥4॥

विशालभालदेशश्च
हरिद्राकुंकुमादिभिः।
मुकुटरत्नमाणिक्येन
तथा सुशोभितो ननु॥5॥

कुंतलैः भूषणैः पुष्पैः
कर्णौ सुशोभितौ तथा।
कपोलद्वयदिव्यत्व-
चिह्नं चकासते हि तत्॥6॥

दन्तपङ्क्तिस्तु शुभ्रा च
मुक्तावलीव भासते।
रक्तजिह्वा त्वदीयास्तु
शत्रुग्रासस्य स्मारिका॥7॥

वर्णितुमधरोष्ठं तु
न सिद्धा प्रतिभा हि मे।
दर्शनं पुण्यदं महत्
भणाम्यनुभवामि च॥8॥

सुन्दरीमीश्वरीं वन्दे
महाकालस्य भामिनीम्।
दिग्विजयां महाकाली
मुमां सौम्यस्वरूपिणीम्॥9॥

Dr. Chandrhas Shastri writes on work being done by wise and silly person.

धीरमन्दयोः कार्यम्।
॥चन्द्रहासः॥

जनानां मोचनं कृत्वा
तथा कृत्वावरोधनम् ।
तद् कर्तृत्ववते शक्यं
कालस्य सिद्धनं किल॥

लोकांची सोडवणूक करून आणि लोकांची अडवणूक करून काळ गाजवणे, कर्तृत्ववान माणसाला शक्य असते.

वृणुते प्रथमं धीरो
मन्दस्त्वन्यत् तथापि च।
अग्रे धावति चैको नु
अन्ये तु स्थितिवादिनः॥

धीरसंपन्न पहिला म्हणजे सोडवणूकीचा पर्याय निवडतो.  आणि मंद अडवणूक करतो. एक पुढे जाणारा असतो आणि अन्य स्थितीशील असतात.

धीरः सत्यमनुसृत्य
कार्यं करोति मोचनम्।
मन्दोऽहंकारयुक्तस्तु
परस्य पीडने रतः॥

धीरवान सत्यानुसार मोचन कार्य करतो. आणि मूर्ख मात्र अहंकारयुक्त होवून दुस-यांना पीडा देण्यात रत असतो.

मनो भवतु मे सदा।

मनो भवतु मे सदा।
॥ चन्द्रहासः ॥

कृपां कुरु दयां चापि
मा विस्मर कदापि माम्।
चरणाम्बुजसंलग्नं
मनो भवतु मे सदा॥1॥

क्षणे क्षणे दिने रात्रौ
कदापि वापि रेणुके ।
स्मरणं ते मया कार्यं
हर्षोल्लासेन मातृके॥2॥

चरन् हसन् च खादन् च
स्वपन् च जागरन् तथा।
अहं स्मरानि देवि त्वां
यावज्जीवामि भूतले॥3॥

रेणुके मातृके देवि
त्राहि मां पाहि मां सदा।
अम्ब नाशय दुःखं मे
सुखं वर्षय मातृके॥4॥

यथाहं स्वीकुरुष्व मां
तथा सिंहेश्वरध्वजे ।
मुखे लसतु हास्यं मे
चारुवदनचन्द्रिके॥5॥

सकलदेवशक्तिस्त्वं
संहतिरूपिणी तथा।
सुखं तेषां करोषि त्वं
सुखार्थिनः भजन्ति ये॥6॥

महाराज्ञी सभायां ते
विप्रपुत्रोऽद्य याचकः।
याचये स्मरणं ते च
सुखं तथा च मातृके॥7॥

भक्तिं शक्तिं च युक्तिं मे
यशश्च द्रविणं च मे।
श्रीविद्यां विनयं मह्यं
देहि जननि, सत्त्वरम्॥8॥

न कार्या याचना।

॥न कार्या याचना॥
॥डा. चन्द्रहास शास्त्री॥

आशीषं देहि मे माये
न कार्या याचना मया ।
त्वां विहाय च कस्यापि
पुरतश्च कदापि वा॥

आई, आशीर्वाद दे की, तुला सोडून कधीही कोणापुढे याचना मी करू नये.

फेनकानीव वर्तन्ते
सर्वे सुजल्पका इति।
त्वमेव केवलं नित्या
सत्या कृत्या च रेणुके॥

चांगली बडबड करणारे लोक खरोखर फेसाप्रमाणे आहेत. हे रेणुके, तूच केवल नित्य, सत्य व कृत्य करणारी आहेस.

त्वया यद्दर्शितं विश्वं
प्रकटितासि मे मतिः।
त्वदीयकारणादेव
विद्यते देवि, मे गतिः ॥

तु जे विश्व मला दाखवलेस, तूच माझ्यासमोर प्रकट झालीस, असे मला वाटते. हे देवी, तुझ्यामुळेच माझी गती ( अध्यात्मात ) आहे.

Dr. Chandrhas Shastri writes on determining aims.

ध्येयनिश्चितिः।
॥चन्द्रहासः॥

भवतु निश्चितं लक्ष्यं
प्रत्येकस्य सुखेन हि।
समीपस्थो न वीक्ष्यः
न चाप्तोऽपि तथैव च॥

प्रत्येकाचे ध्येय त्याच्या सुखाने निश्चित व्हावे. जवळच्या किंवा नातेवाईकाला पाहून ध्येय निश्चित करू नये.

ध्येयं  सुनिश्चितव्यं तु
परीक्ष्य सर्वथा निजम्।
आकाङ्क्षा महती चास्तु
वर्जयेदति सर्वथा॥

म्हणून सर्व त-हेने स्वतःला पारखून चांगल्या प्रकारे ध्येय निश्चित करावे. आकांक्षा मोठी असावी; अति नको.

बाह्यबलेन किञ्चिद्धि
न च कार्यं कदाचन।
स्वान्तः सुखाय  सर्वं हि
करणीयं नृणा सदा॥

कधीही बाह्य बलाने कार्य करू नये. स्वान्तः सुखाय असे सर्व काही माणसाने करावे.

न जन्मना न वंशेन
कस्याग्रहेण वापि न।
केवलं क्षमताऽधारे
ध्येयस्य चयनं भवेत्॥
जन्म, वंश, कोणाचा आग्रह या आधारे नव्हे; तर केवऴ आपल्या क्षमतांच्या आधारे ध्येयाची निवड व्हावी.

Dr. Chandrhas express his gratitude for Maa Renuka.

वैशाखाचे तापते ऊन. दुपारचे दोनेक वाजलेले. जेवण राहीलेले. तरीही त्या उन्हाचा पारा जाणवत नाही, जेव्हा आपल्या मनाचा जणु आरसा; अशा मित्राचा अचानक संपर्क होतो.

ग्रीष्मातपेऽपि वैशाखे
सुखं शक्यं मतं मम।
श्रीदेवीकृपया किं न
लभते सुजनो वद॥1॥

ग्रीष्माच्या वैशाख वणव्यातही सुख लाभणे शक्य आहे; असे माझे मत आहे. श्रीदेवीकृपेने सुजनाला काय लाभत नाही, सांगा.

कर्णाभ्यां श्रूयते वाणी
जाने ह्योषधरूपिणी।
आह्लादिनी मनोज्ञा च
स्मारयन्ती कृपां मतेः॥2॥

कान औषधीसम अशा वाणीला ऐकतात. आह्लादकारी, मन जाणणारी अशी वाणी सरस्वतीच्या कृपेचे स्मरण करून देते.

दूरत्वेनाप्यदूरत्वं
मित्रस्य लक्षणं महत्।
तत्र च क्षेमचिन्ता या
पताका सुहृदः परा॥3॥

दूर असूनही समीपता हे मित्राचे मोठे लक्षण आहे. आणि तेथे जी कुशलचिंता; ती तर मित्राची जणु पताकाच!

मुकं स्थित्वापि कम्पन्ती
चित्तजवनिका तथा।
यथा विहाय नादं सा
पताका कम्पतीह वै॥4॥

जसे नादा विना पताका हलते, तसे मौन राहूनही चित्त पटल कंपित होते.

धन्योऽस्मि ते कृपां प्राप्य
चास्मिन् जन्मनि मातृके।
जन्मान्तरेऽपि दासं मां
न विस्मरतु रेणुके॥

हे माते, या जन्मात तुझी कृपा प्राप्त होवून मी धन्य झालो. हे रेणुके, पुढच्या जन्मीही मला दासाला विसरू नकोस.

Dr. Chandrhas shastri writes on aesthetics

॥सौन्दर्यगीतम्॥
॥चन्द्रहासः॥

अध्यात्मं चानुरागश्च
सौन्दर्यं वर्तते तयोः।
व्यष्टिभावेन रागश्च
समष्टिभावना परे॥
अध्यात्म आणि अनुराग म्हणजे स्नेह या दोहोंतही सौन्दर्य असते. व्यक्तिभावाने स्नेह तर समाजभावनेने अध्यात्म साधले जाते.

इन्द्रियसन्निकर्षे तद्
सौन्दर्यं क्षणमोददम् ।
भवति तदिदं भक्त्यां
कालातीतप्रमोददम्॥
नेत्र, मन इ. इंद्रियसंबंधात जे सौंदर्य क्षणिक आनंद देते. ते हे सौंदर्य भक्तीसंबंधाने मात्र कालजयी व  प्रकर्षाने आनंद देणारे ठरते.

आनन्दः स्थायिभावोऽस्ति
सौन्दर्यस्य तु सर्वथा।
क्षणाय वा चिराय स्यात्
निश्चितव्यं त्वया प्रिय॥
मित्रा, आनंद हा सौन्दर्याचा सर्वथा स्थायीभाव आहे. हा आनंद क्षणासाठी हवा की अनंत कालासाठी हे तुला निश्चित करावयाचे आहे.

शक्तिरूपं हि सौन्दर्यं
शक्तियुक्ताय वर्तते।
तस्मादेव समुक्तं यद्
वीरा भोग्या वसुन्धरा॥
शक्तिरूप असे हे सौंदर्य शक्तियुक्तासाठी म्हणजे सामर्थ्यवानासाठी असते. म्हणूनच म्हटले जाते की,
वीरा भोग्या वसुन्धरा.

गीत्वा सौन्दर्यगीतं वै
हासस्तु मुदितः स्वयम्।
यथा मुदति चन्द्रोऽयं
स्वकलयाम्बरे स्थितः॥
जसे चंद्र आपल्या कलेने आकाशात स्थित होवून आनंदित होतो, तसे हे सौंदर्यगीत गाऊन हास स्वतः आनंदित झाला.

Dr. Chandrhas Shastri writes on cause of joy.

युक्तनियमः।
॥चन्द्रहासः॥

इतोऽप्यल्पाधिकस्येच्छा
विनाशकारिणी खलु।
पर्याप्तभावना या सा
सर्वसुखस्य कारणम्॥1॥

याहून(प्राप्ताहून) अल्प अशाअधिकाची इच्छा खरोखर विनाशकारिणी होय. हे पुरेसे आहे, अशी भावना सर्वसुखाचे कारण आहे.

भवेन्निवारणं पापस्य
तमाभावोऽपि निश्चितः।
तस्माद्घटस्तु पुण्येन
पूर्णो भवेन्न संशयः॥2॥

यामुळे पापाचे निवारण होईल, अज्ञानाचा नाश होईल; हे निश्चित. त्यामुळे पुण्याने घट पूर्ण होईल; यात संशय नाही.

व्यष्टेः कृते यमो युक्तो
यद्यपि नात्र संशयः।
समष्ट्यर्थं च राष्ट्राय
भिन्नोऽपि स्यात् कदापि वा॥3॥

हा नियम व्यक्तीसाठी उपयुक्त आहे. समाज व राष्ट्रासाठी मात्र याहून भिन्न असा नियम कधीही असू शकतो.

निधाय हृदि संपूर्णा
श्रद्धा मातृकृपायां च।
यद्दत्तं च तया मह्यं
मन्तव्यममृतं हि तद्॥4॥

मनात मातृकृपेवर श्रद्धा ठेवून जे तिने मला दिले आहे, ते अमृत मानावे.

Dr. Chandrhas writes on fame achieved by only criticism.

संरचनं तथापि च।
॥चन्द्रहासः॥

सुलभं निन्दनं लोके
तस्मादप्युपदेशनम्।
दुर्लभं तु सहाय्यं च
संरचनं तथापि च॥

निंदा करणे सुलभ. त्याहून उपदेश करणे सुलभ. सहाय्य दुर्लभ त्याहून संरचन म्हणजे सृजन दुर्लभ.

निन्दनाल्लभ्यते ख्यातिः
व्यर्था निरुपयोगिनी।
विहाय कर्मणाऽदेशः
शवशृङ्गारवद्धि सः॥

निंदा करून मिळालेली प्रसिद्धी व्यर्थ व निरुपयोगी असते. कृतीविना उपदेश म्हणजे जणु प्रेताचा शृंगार.

आवश्यकं यथाशक्यं
संरचनं च संहतिः।
ततः हेतुर्भवेत् सिद्धः
पूर्णं भवेन्मनोरथम्॥

यथा शक्य संरचन व संघटन आवश्यक आहे. तरच हेतु सिद्ध होईल आणि मनोरथ पूर्ण होईल.

पुनर्नवं चराम्यग्रे॥ चन्द्रहासः॥

हे भगवत्त्वया दत्तं
यत् तन्मया प्रसेवितम्।
प्रसादात्ते प्रसादं च
सेवितोऽस्मीति माधव ॥

या संयमस्य दीक्षा तु
दत्ता मह्यं त्वया तया।
पुनर्नवं चराम्यग्रे
तात कृपां कुरुष्व वै ॥

यथा स्नेहस्तथा क्रोध
स्तवोपरि प्रजायते।
स्मरामि त्वां नमामि त्वाम्
मधुसूदन पाहि माम् ॥

Dr. Chandrhas Shastri writes on fearlessness.

तत्र स्थितं निर्भयत्वम्  
विचारो यत्र वर्तते।
सभयत्वं तु सर्वत्र
विकारोत्पादितं ननु॥

जेथे विचार तेथे निर्भयता. जेथे विकार तेथे भय.

चिन्ताशोकौ विकारौ तौ
प्रायो हि व्यर्थकारणात्।
न जानाति भविष्यं च
न भूतः परिवर्तते॥

चिंता व शोक हे दोन विकार बहुधा व्यर्थ कारणाने असतात. भविष्त जाणत नाही आणि भूतकाल बदलत नाही.

मास्तां तयोर्भयं शोको
वर्तमाने हि जीवतु।
त्यक्त्वा भयं च शोकं च
मोदं यच्छेत् जनाय वै॥

म्हणून भविष्य व भूतकालाचे भय व शोक असू नये. भय व शोक त्यागून लोकाना आनंद द्यावा.

Dr. Chandrhas writes on the basic features of foolish person.

॥मूर्खलक्षणम्॥

प्रीतिर्विनाशहेतौ
कोपो विकाससाधने।
प्रथमं लक्षणं ज्ञेयं
मूर्खस्य भूतले सदा॥

विनाशाच्या साधनावर प्रेम आणि विकासाच्या साधनावर राग हे या भूतलावर मुर्खाचे प्रथम लक्षण जाणावे.

नैवानुक्रीयते वाक्यं
यदुक्तं सज्जनेन हि।
तद्विपरीतमाचारं
मन्यते लाभकारणम्॥

जे सज्जनाने सांगीतलेले वाक्य आहे, त्याचे मुर्खाकडून अनुकरण केले जात नाही. त्याच्या ऊलट आचरणास मात्र लाभाचे कारण समजले जाते.

प्रलापजल्पनशापै
र्युक्तं प्रभाषणं तथा।
कृतिशून्यं प्रभाहीनं
मूर्खभाषणलक्षणम्॥

प्रलाप, बडबड, शाप यांनी युक्त तसेच कृतिशून्य व तेजहीन ही मुर्खाच्या बोलण्याची लक्षणे असतात.

Dr. Chandrhas writes on a status of thoughts in mind.

अविचारसमो दैत्यो
सद्विचारसमो सुरः।
यत्र वासस्तयोः स्थानं
मन इत्यभिधीयते॥
अविचाररूपी दैत्य व सद्विचाररूपी देव या दोहोंचा निवास जेथे संभवतो त्यास मन असे म्हणतात.

दैत्यारिं नाशयित्वा हि
प्राप्तव्या देवमित्रता।
किं वा नश्यति दैत्यारि
र्देवप्रकटने स्वयम्॥
शत्रु अशा दैत्याचा म्हणजे अविचाराचा नाश करून देवमित्रता म्हणजे सद्विचारांचे साहचर्य प्राप्त करावे अथवा देव म्हणजे सद्विचार प्रकट झाल्यावर दैत्यारि म्हणजे दुर्विचार स्वयमेव नष्ट होतो.

तस्माद्ध्येयं त्वया नाम
सुरस्य परमं सदा।
यद् परिकल्पते नाम्ना
चित्तशुद्धिर्हि तत्फलम्॥
म्हणून तू नेहमी देवाच्या श्रेष्ठ अशा नामाचे ध्यान करावेस. नामामुळे चित्तशुद्धीचे फल लाभते.

Dr. Chandrhas writes Gomatruvandanam.

॥चन्द्रहासविरचितं गोमातृवन्दनम्॥

वन्दे गोमातरं श्रेष्ठां
यया पुष्टा च संस्कृतिः।
आरोग्यदायिनीं वन्दे
वन्दे चामृतधारिणीम्॥

संस्कृती पुष्ट करणा-या श्रेष्ठ अशा त्या आरोग्यदायिनी, अमृत धारण करणा-या गोमातेला मी वंदन करतो.

अवध्या च सदा पूज्या
दिव्यत्वधारिणी शिवा।
शान्तिरूपा क्षमारूपा
मातृरूपा च रक्षिणी॥

जिची कधीही हत्या करू नये, अशी ती आहे. ती नेहमी पूज्य, दिव्यत्वधारिणी, पवित्रशान्तीरूप क्षमारूप मातृरूप व रक्षण करणारी अशी ती आहे.

दुग्धं दधिं च तक्रं च
नवनीतं घृतं तथा।
गोमुत्रं गोमयं चापि
निरामयाय सर्वथा॥

आरोग्यासाठी दूध दही ताक लोणी तूप गोमुत्र गोमय सर्वथा उपकारक आहेत.

अतोऽहं चन्द्रहासःस्तु
तां प्रणमामि मातरम्।
वयं तया च सास्माभिः
रक्षितव्या न संशयः॥

म्हणून मी चंद्रहास त्या मातेला वंदन करतो. आम्ही तिचेकडून व ती आमचेकडून रक्षणीय आहे; हे अगदी निःसंशय.

जय श्रीकृष्ण॥

Dr. Chandrhas shastri writes on the concept of sukham.

Dr. Chandrhas shastri writes on the concept of sukham.

सुख कशाला म्हणावे; याचे उत्तर सोपे नाही. विश्वातील अनेक संघर्ष सुखाची व्याख्या आणि साधने या साठी तर झाले नाहीत ना? सुखाची कल्पना देश काल स्थिती आणि व्यक्ति सापेक्ष बदलते का? आणि जर होय; तर का? यात जसे वैविध्य तसे ऐक्यही असते ना?
अशा अनेक प्रश्नांच्या तरंगांच्या पृष्ठभूमीने सुचलेला हा श्लोक.

सुखस्य कल्पना भिन्ना
स्याद् प्रत्येकस्य चित्तशः।
सर्वोच्चसुखबुद्धौ तु
प्रायो भवति चैकता॥
प्रत्येकाची चित्तानुसार सुखाची कल्पना भिन्न असेल, मात्र सर्वोच्च सुखाबद्दलच्या बुद्धीत बहुधा एकता असते.

जय श्रीकृष्ण!!!

Dr. Chandrhas writes on stable mind.

सुस्थिरं मनः॥
॥चन्द्रहासः॥

मनो संस्थितं सुस्थिरं यस्य तेन
जितं सर्वविश्वं च नैवावशिष्टम्।
विकल्पा विनष्टाः पुनः किं च तस्य
भयं चापि नष्टं मनश्चापि तुष्टम्॥

ज्याचे मन स्थिर झाले त्याने खरोखर सर्व विश्व जिंकले. (जिंकवयास) काही उरले नाही. विकल्प नष्ट झाले. अजून काय त्याचे? भय देखील नष्ट झाले आणि मन सुद्धा तुष्ट म्हणजे प्रसन्न झाले.

प्रचण्डं तथा शक्तियुक्तं समानं
वद त्वं किमन्यच्च वर्तेत चित्तात्।
प्रयत्नो हि कार्यः प्रसादाय तस्य
प्रसन्नं मनोऽर्हं तु सर्वं च दातुम्॥

चित्तापेक्षा अन्य त्या सम प्रचंड तथा शक्तियुक्त काय आहे; तू सांग. त्याच्या प्रसन्नतेसाठीच प्रयत्न करावा. प्रसन्न मन सर्व काही देण्यास समर्थ असते.

प्रसन्नैश्च भव्यैर्विचारैः सुपुष्टं
मनो मन्दिरं शारदाया हि मन्ये।
प्रकाशात् सकाशाच्च तस्यैवाधिगम्यस्
सुबन्धश्च मोक्षश्च मित्र त्वयैव॥

प्रसन्न व भव्य विचारांनी चांगले पुष्ट झालेल्या मनास मी शारदेचेच मंदिर मानतो. त्याच्या प्रकाशापासून व जवळून मित्रा, तू चांगला ऋणानुबंध व मोक्ष प्राप्त करावा.

Dr. Chandrhas writes on "Be less".

न्यूनत्त्वप्रशंसा।
॥चन्द्रहासः॥

न किञ्चिदधिकं स्यात्तु
वर्यं न्यूनं ततः परम्।
यथा हि सुलभो योगः
क्षेमस्तथा न वर्तते॥1॥
किंचिद् अधिक नसावे, त्यापेक्षा थोडे कमी असलेले चांगले. जसे योग म्हणजे जे प्राप्त नाही, ते मिळविणे सोपे असते तसे क्षेम म्हणजे प्राप्ताचे रक्षण करणे नसते.

सौन्दर्यं श्रीश्च विद्या च
भोजनं च तथा कला।
अधिकेन विघातस्तु
न्यूनेन रक्षणं भवेत्॥2॥

सौंदर्य, द्रव्य, विद्या, भोजन आणि कला अधिक असल्याने घात होतो आणि कमी असल्याने त्यांचे रक्षण होते.

मधूरकस्य कूपस्य
कं हरन्ति जनाः यथा।
न तथा लवणस्येदं
हरन्ति ते कदाचन॥3॥

मधूर पाण्याच्या विहीरीचे पाणी लोक जसे नेतात; तसे हे खारे पाणी कधी नेत नाहीत.

आधिक्यजो ह्यहङ्कारो
न्यूनत्त्वजा हि नम्रता।
किमिष्टं वद ते मित्र
यथार्थत्त्वेन सर्वथा॥4॥

अधिक असल्याने अहंकार उपजतो. कमी असल्याने विनम्रता येते. मित्रा, तू सांग की; तुझे वास्तवात सर्वथा काय इष्ट आहे?

नियमस्सिद्ध्यते कोऽपि
अपवादेन सर्वथा।
तथैनमपि मत्वैव
क्षम्यतां च त्वया कविम्॥

कोणताही नियम नेहमी अपवादाने सिद्ध  होतो. तसेच याचेही मानून तू कवीला क्षमा करावीस.

Dr. Chandrhas writes on the aims of life.

त्वया जीवितव्यम्।               

॥ चन्द्रहासः॥

क्षणार्थं कणार्थं त्वया जीवितव्यं
शतानां हितार्थं त्वया जीवितव्यम्।
जनार्थं गणार्थं त्वया जीवितव्यं
तथाचामृतार्थं त्वया जीवितव्यम् ॥1॥

क्षणासाठी कणासाठी तुला जगायचे आहे. अनेक लोकांच्या हितासाठी तुला जगायचे आहे. लोकांसाठी समूहासाठी तुला जगायचे आहे. तसेच अमर होण्यासाठी तुला जगायचे आहे.

प्रमार्थं प्रमाणं तथा संचर त्वं
विकासत्रयेभ्योऽभिसिद्धिं च दातुम्।
त्वमेव प्रचण्डोऽभिभूत्य स्वयं वै
सुकार्यं समाप्यं समष्ट्या हितार्थम् ॥2॥
जसे यथार्थ ज्ञानासाठी प्रमाण तसे तीनही विकासांना अभिसिद्धी प्रदान करण्यासाठी आचरण कर.
तुझ्याकडून स्वतः प्रचंड होऊन समष्टि हितार्थ कार्य संपन्न व्हावे.

बहूत्रापि कर्तुं सुयोग्यं त्वदर्थं
त्वया निश्चितव्यं त्वया किं च कार्यम्।
समागत्य लोके तु लोकाय कार्यं
सदा जीवनं तच्च याप्यं सुखेन ॥3॥

तुझ्यासाठी करण्यास योग्य असे येथे पुष्कळ काही आहे. तू निश्चित करावेस की, तुला काय करावयाचे आहे? या जगात येऊन लोकांसाठी कार्य करावे आणि जीवन सुखाने घालवावे.

Dr. Chandrhas shastri writes on Bhagwati's Anirvachaniyatva.

मातृके......॥
॥चन्द्र

अविद्यापि च सा विद्या
महामाया च सा तथा।
सा त्वनिर्वचनीयेति
वाच्या पदेन सर्वथा॥

अविद्या, विद्या,महामाया , अशी ती भगवती अनिर्वचनीय पदाने सर्वथा वाच्य आहे. (ओळखली जाते.)

मायाऽपि मुक्तिहेतुः सा
बन्धस्य कारणं तथा।
कन्दुकस्य समा जीवाः
सैव क्रीडति लीलया॥

ती माया, मोक्षहेतु, बंधकारण आहे. जीव खेळणी आहेत. ती लीलया खेळते.

प्रष्टव्यं कथमेतन्न
ज्ञातुं हि कठिणं खलु।
किन्त्वनुभवितुं शक्यं
भक्त्या सुखेन मातृके॥

हे मातृके, हे कसे; असे विचारण्याची सोय नाही. मात्र भक्तीमुळे सुखाने ते अनुभविता येते.

Dr. Chandrhas Shastri wrote about the sky

कथं किं च जानेऽम्बरस्यैकतत्त्वं
उपर्येव तिष्ठत्तु पश्यद्धरां च।
विवर्णान् सदा भूषयित्वापि तच्च
न केनापि वर्णेन चावर्ण्यते वै ॥

आकाशाचे एक तत्त्व कसे काय आहे मला समजत नाही. ते वर थांबत, पृथ्वीला न्याहाळत अनेक रंगांना नेहमी भूषवूनही कोणत्याही एका रंगाने (एका रंगाचे ते आहे असे) त्याचे वर्णन केल्या जात नाही.

कियद्व्यापकत्वं न केनापि वर्ण्यम्
इदं सर्वविश्वं तु तेनैव पूर्णम्।
नमाम्यम्बरं तच्च शब्दस्थलं च
घटानां मठानां च तस्माद् बहिस्थम् ॥

किती व्यापकत्व आहे ते कोणीच सांगू शकत नाही. हे सर्व विश्व त्यानेच भरले आहे. शब्दस्थल अशा त्या घट, मठ व त्या बाहेरच्या आकाशाला मी वंदन करतो.

खगानां च मेघादिनामट्टनाय
स्थलं चाधिवासाय ताराग्रहाणाम्।
श्रवत् सर्वनादं स्वतूष्णीं च तिष्ठत्
ध्रुवाधारमेतत् नमाम्यम्बरं तत् ॥

पक्षी व मेघांचे भ्रमणासाठीचे व ग्रहतारकांचे निवास स्थल, सर्व ध्वनी ऐकून स्वतः शांत राहणा-या ध्रुवाचा आधार असणा-या या आकाशाला मी वंदन करतो.

Dr. Chandrhas shastri talks with the sea.

नमः सागराय।
- डाॅ. चन्द्रहासशास्त्री सोनपेठकर

किमर्थं त्वमुच्छृङ्खलो जायसे रे
न तोयं त्वदीयं न भूमिस्त्वदीया।
तवेदं हि कार्यं नृणामेव साम्यं
त्वया त्याज्यमेतद्धि रत्नाकरोऽसि ॥1॥

अरे तू रत्नाकर आहेस. तू उच्छृंखल का बरे होतोस? ना पाणी तुझे ना जमीन तुझी. तुझे हे माणसांशी साम्य असलेले कार्य आहे; तू हे त्यागले पाहीजेस.

क्षणार्थं हि शान्तो न कुत्रापि तिष्ठन्
निनादं कुरूषे प्रवातस्य सख्यम्।
तडागः सुपेयेन तोयेन शोभन्
वद त्वं कदा सः करोतीति शब्दम् ॥2॥

क्षणासाठीही कोठे सुद्धा शांत थांबत नाहीस.  वयुच्या सहाय्याने आवाज करतोस. सुपेत जलाने शोभणारे सरोवर सांग कधी आवाज करते?

कथं नैव कुप्ये वद त्वं च मित्र
प्रहिंसां परीक्ष्य त्वदीये च तीरे।
त्वदीयाश्रितानां न रक्षां कुरूषे
त्वया कार्यमेतद् प्रमादं विनात्र ॥3॥

तुझ्या तीरावरील हिंसा पाहून मित्रा, मी तुझ्यावर कसे रागावू नको सांग.

त्वया रक्षणीया हि मीनादयस्ते
त्वया पालनीया हि कर्कादयस्ते।
त्वमेको हि तेषां पिता पालनाय
त्वया त्याज्यमेतां स्थितिं दर्शकस्य ॥4॥

मीनादि सर्वांचे रक्षण तू करावेस. कर्कादि सर्वांचे पालन तू करावेस. तू त्यांचा पालक पिता आहेस. तू ही दर्शकाची स्थिती सोडून द्यावीस.

सुलोकाभिवन्द्यो रमायाः पिता त्वं
सुपूज्यश्च जातो रमेशस्य वासात् ।
मुनेः कारणादेव रक्षाभिजाता
तदर्थं हि तुभ्यं नमः सागराय ॥5॥

तू सुजनवंद्य आहेस. लक्ष्मीचा पिता तू आहेस. रमेशाच्या निवासामुळे तू पूज्य झालास. (अगस्त्य मुनींमुळे) तुझे रक्षण झाले. त्यासाठी तुला सागराला नमस्कार असो.

Dr. S. Chandrhas writes on joyful life. त्वं भव मुदितः सदा।

Dr. S. Chandrhas writes on joyful life.

स्मृत्वा विस्मरणीयानि
मा भव पीडितः कदा।
स्मृत्वा संस्मरणीयानि
त्वं भव मुदितः सदा॥

विस्मरणीयाचे स्मरण करून दुःखी होवू नकोस. संस्मरणीयाचे स्मरण करून तू नेहमी आनंदित हो.

अद्यतनदिनं त्वं वै
जितं तर्हि सुखेन ते।
गच्छति जीवनं मित्र
चिन्तां कुरुष्व मा कदा॥

तुझा आजचा दिवस तू जिंकलास, तर मित्रा, जीवन सुखात जाईल. कधीही चिंता करू नकोस.

त्वदीयं मानसं सुहृद्
पालनीयं त्वयैव हि।
नान्यत् कोऽपि कदाऽयाति
लिखित्वा स्थापयस्व च॥

मित्रा, तुझे मन तुलाच सांभाळावयाचे आहे. त्यासाठी अन्य कोणी येणार नाही; हे तू लिहून ठेव.

Dr. S. Chandrhas writes on Ahamkarnishedh:

अहंकारनिषेधः।
॥चन्द्रहासः॥

यावज्जीवत्यहङ्कारो
तावन्नरो न जीवति।
प्रार्थितुं शक्यते नैव
भगवन्तं कदापि च॥1॥

जो पर्यंत अहंकार जीवंत आहे; तो पर्यंत माणूस जीवंत नसतो. भगवंताला प्रार्थना करणेही शक्य होत नाही.

न सिद्ध्यते शरण्यत्वं
न ध्यानं न हि चिन्तनम्।
द्रष्टव्यः सर्वतो यः तं
नैव पश्यति सः कदा॥2॥

शरण्यता, ध्यान व चिंतन साधत नाही. ज्याला सर्वत्र पहावयाचे, त्याला कधी पाहत नाही.

न ज्ञानं नैव दानं च
भक्तिरपि न सिद्ध्यते।
समर्पयति कालाय
स्वं स्वयमेव सः खलु॥3॥

ज्ञान, दान व भक्तीही साधत नाही. स्वतःच स्वतःस कालास अर्पण करतो.

तस्मात् त्याज्यस्त्वया सुहृद् अहङ्कारो भयङ्करः।
दृष्ट्वा तौ चरणौ मातुः
नतो भव नतो भव॥4॥

हे मित्रा, म्हणून या भयंकर अशा अहंकाराचा तू त्याग कर. आणि मातेचे चरण पाहून विनम्र हो. विनम्र हो.

Dr. Chandrhas Sonpethkar writes on soundness of mind

Soundness of mind.
By- Dr. Chandrhas Shastri.

मनो हि व्यापकं यस्य
न्यूनाः प्रश्नाः भवन्ति नु।
तस्मात् यतस्व चित्तस्य
विस्तारार्थं सदा सदा॥1॥

ज्याचे मन मोठे, त्याचे प्रश्न कमी होतात. म्हणून चित्ताच्या विस्तारासाठी प्रयत्न कर.

यत्र व्यापकता तत्र
स्वयमायाति शुद्धता । शुद्धतामनुधावेद्धि
स्वयमेव पवित्रता॥2॥

जेथे व्यापकता तेथे शुद्धता, शुद्धता तेथे पवित्रता अनुधावन करतात.

सुखमायाति तत्रैव
नित्यं वसति मानव।
सुखस्यानु च मा धाव वरेण्यमेकमाधवम्॥3॥

सुख तेथेच येते आणि नित्य राहते. पण तू सुखाच्या मागे धावू नकोस. माधवाला वर.

मनसो धवलत्वं हि
माधवः खलु मानव।
अभ्यलंकुरुतः चित्तं
मधुरता च चारुता॥4॥

हे मानवा, मनाचे विशुद्धत्व म्हणजे माधव. मधुरता आणि चारुता मनाला अलंकृत करतात.

सुस्पष्टता विचारस्य चारुतेत्यभिधीयते।
नैष्ठिकता विचारस्य
मधुमाधूर्यमुच्यते ॥5॥

विचाराची सुस्पष्टता म्हणजे सौन्दर्य. विचारांचे एकनिष्ठत्व हेच मधाचे माधूर्य (अत्यधिक मधुरता) होय.

JSK!!!

॥सज्जनकृतिनिर्णयः॥ चन्द्रहासः॥

सज्जनकृतिनिर्णयः।
डा. चन्द्रहास शास्त्री

न प्रष्टव्या गतिस्तेषा
मज्ञात्वा निर्णयन्ति ये।
कृतीस्तु सज्जनानां वै
वीक्षन्ति बाह्यरूपतः ॥1॥
साध्यं ध्येयं च वीक्ष्यं वै
कृतिस्तु मापिका कथम्।
बहिरङ्गे कुरूपापि
सम्यक् स्यादिति सैव च ॥2॥
वञ्चनात् मुञ्चनं कार्यं
कृत्वा विचार्य निर्णयम्।
केवलं दर्शनेनापि
नैव सदैव योग्यता ॥3॥
अतः पार्श्वे स्थितं ध्येय
मुद्दिष्टमवलोकयन्।
परीक्षयति सत्कार्यं
सैव प्राप्नोति वै हितम् ॥4॥
दुर्जनानां तथैवापि
रम्या तु स्याद् कृतिः परम्।
तद्ध्येयमसमीचिनम्
वर्तते पार्श्वतः कृतेः ॥5॥
मधुरमपि तत्त्याज्यं
विषं यत्नेन सर्वथा।
अमधुरोषधं ग्राह्यं
स्वस्य हितस्य हेतवे ॥6॥
पूर्वजैः कथिता नीतिः
स्मरणीया सदैव हि।
हासेनोक्ता पुनस्तत्र
मित्रस्य हितहेतवे ॥7॥