श्रीमनीषापञ्चकम्

 

|| अथ श्रीमनीषापञ्चकम् ||

 

श्रीगणेशाय नम: |

 

उद्यद्भानुसहस्रकोटिसदृशां केयूरहारोज्ज्वलां
विम्बोष्ठीं स्मितदन्तपङ्क्तिरुचिरां पीताम्बरालङ्कृताम् ।
विष्णुब्रह्मसुरेन्द्रसेवितपदां तत्त्वस्वरूपां शिवां
मीनाक्षीं प्रणतोऽस्मि सन्ततमहं कारुण्यवारांनिधिम् ॥१॥

 

मुक्ताहारलसत्किरीटरुचिरां पूर्णेन्दुवक्त्रप्रभां
शिञ्जन्नूपुरकिङ्किणीमणिधरां पद्मप्रभाभासुराम् ।
सर्वाभीष्टफलप्रदां गिरिसुतां वाणीरमासेवितां 
मीनाक्षीं प्रणतोऽस्मि सन्ततमहं कारुण्यवारांनिधिम् ॥२॥

 

श्रीविद्यां शिववामभागनिलयां ह्रीङ्कारमन्त्रोज्ज्वलां
श्रीचक्राङ्कितबिन्दुमध्यवसतिं श्रीमत्सभानायिकाम् ।
श्रीमत्षण्मुखविघ्नराजजननीं श्रीमज्जगन्मोहिनीं 
मीनाक्षीं प्रणतोऽस्मि सन्ततमहं कारुण्यवारांनिधिम् ॥३॥

 

श्रीमत्सुन्दरनायिकां भयहरां ज्ञानप्रदां निर्मलां
श्यामाभां कमलासनार्चितपदां नारायणस्यानुजाम् ।
वीणावेणुमृदङ्गवाद्यरसिकां नानाविधामम्बिकां 
मीनाक्षीं प्रणतोऽस्मि सन्ततमहं कारुण्यवारांनिधिम् ॥४॥

 

नानायोगिमुनीन्द्रहृत्सुवसतिं नानार्थसिद्धिप्रदां
नानापुष्पविराजिताङ्घ्रियुगलां नारायणेनार्चिताम् ।
नादब्रह्ममयीं परात्परतरां नानार्थतत्त्वात्मिकां 
मीनाक्षीं प्रणतोऽस्मि सन्ततमहं कारुण्यवारांनिधिम् ॥५॥

 

|| इति श्रीमच्छङ्कराचार्यविरचितं श्रीमनीषापञ्चकम् सम्पूर्णम्  ||

 

अर्थ:

जी उदय होणाऱ्या सहस्रकोटी सूर्यांच्या प्रमाणे कान्तीमती आहे, केयूर आणि हार इत्यादि अलंकारांमुळे भव्य प्रतीत होते, बिंबफळाप्रमाणे जिचे अधरोष्ठ आहेत, मधुर अशा स्मित हास्याने युक्त दंतपंक्तीमुळे जी सुंदर दिसते, जी पीताम्बराने अलंकृत आहे, ब्रह्मा, विष्णु, इंद्र आदि देवांनी जिची चरणसेवा केली आहे, त्या कल्याणकारिणी, तत्त्वस्वरूप अशा, कारुण्यरुपी जलाची निधी असणाऱ्या श्रीमीनाक्षी देवीला मी नित्य वंदन करतो. || १ ||

 

मोत्याच्या हारांनी सुशोभित मुकुट धारण केल्याने सुंदर दिसणाऱ्या, पूर्ण चंद्राप्रमाणे मुखकांती असणाऱ्या, झंकारयुक्त पैंजण, किंकिणी तथा अनेक रत्न धारण करणाऱ्या, कमळाप्रमाणे आभेने भासित होणाऱ्या, सर्वांना अभीष्टफळ देणाऱ्या, सरस्वती आणि लक्ष्मी यांनी जिची सेवा केली आहे,  अशा कारुण्यरुपी जलाची निधी असणाऱ्या श्रीमीनाक्षी देवीला मी नित्य वंदन करतो. || २ ||

 

जी श्रीविद्या आहे, भगवान शंकरांच्या वामभागी विराजमान आहे, ह्रीं या बीजमंत्राने सुशोभित आहे, श्रीचक्रांकित बिंदूच्या मध्य म्हणजे केंद्रस्थानी निवास करते, देवसभेचे नेतृत्व करते, श्रीकार्तिकस्वामी आणि श्रीगणेश यांची माता आहे, जगन्मोहिनी आहे, अशा कारुण्यरुपी जलाची निधी असणाऱ्या श्रीमीनाक्षी देवीला मी नित्य वंदन करतो. || ३ ||

 

जी अतिशय सुंदर अशी नेत्री आहे, भयहारिणी आहे, ज्ञानप्रदायिनी आहे, निर्मला आहे, श्यामला आहे, ब्रह्मदेवाकडून जिची पाद्यपूजा संपन्न झाली आहे, श्रीनारायण म्हणजेच भगवान श्रीकृष्णाची जी कनिष्ठ भगिनी आहे, वीणा, वेणू, मृदंग इत्यादि वाद्यांची रसिक, अनेकरूपा अशा त्या अंबिकेला, कारुण्यरुपी जलाची निधी असणाऱ्या, श्रीमीनाक्षी देवीला मी नित्य वंदन करतो. || ४ ||

 

जी अनेक योगीजन आणि मुनिश्रेष्ठांच्या हृदयात निवास करते, विविध सिद्धी प्रदान करते, जिचे चरण विविध पुष्पांनी सुशोभित होतात, श्रीनारायणाने जिची अर्चना केली आहे, तथा जी नादब्रह्ममयी आहे, परात्पर आहे, विविध पदार्थांची तत्त्वात्मिका आहे, अशा कारुण्यरुपी जलाची निधी असणाऱ्या श्रीमीनाक्षी देवीला मी नित्य वंदन करतो. || ५ ||

श्रीललितापञ्चकम्

 

||अथ श्रीललितापञ्चकम् ||

 

श्रीगणेशाय नम: |

 

प्रातः स्मरामि ललितावदनारविन्दं
विम्बाधरं पृथुलमौक्तिकशोभिनासम् ।
आकर्णदीर्घनयनं मणिकुण्डलाढ्यं
मन्दस्मितं मृगमदोज्ज्वलभालदेशम् ॥१॥

 

प्रातर्भजामि ललिताभुजकल्पवल्लीं
रक्ताङ्गुलीयलसदङ्गुलिपल्लवाढ्याम् ।
माणिक्यहेमवलयाङ्गदशोभमानां
पुण्ड्रेक्षुचापकुसुमेषुसृणिदधानाम् ॥२॥

 

प्रातर्नमामि ललिताचरणारविन्दं
भक्तेष्टदाननिरतं भवसिन्धुपोतम् ।
पद्मासनादिसुरनायकपूजनीयं
पद्माङ्कुशध्वजसुदर्शनलाञ्छनाढ्यम् ॥३॥

 

प्रातः स्तुवे परशिवां ललितां भवानीं
त्रय्यन्तवेद्यविभवां करुणानवद्याम् ।
विश्वस्य सृष्टिविलयस्थितिहेतुभूतां
विद्येश्वरीं निगमवाङ्मनसातिदूराम् ॥४॥

 

प्रातर्वदामि ललिते तव पुण्यनाम
कामेश्वरीति कमलेति महेश्वरीति ।
श्रीशाम्भवीति जगतां जननी परेति
वाग्देवतेति वचसा त्रिपुरेश्वरीति ॥५॥

 

यः श्लोकपञ्चकमिदं ललिताम्बिकायाः
सौभाग्यदं सुललितं पठति प्रभाते ।
तस्मै ददाति ललिता झटिति प्रसन्ना
विद्यां श्रियं विमलसौख्यमनन्तकीर्तिम् ॥६॥

 

|| इति श्रीमच्छङ्कराचार्यविरचितं श्रीललितापञ्चकम् सम्पूर्णम्  ||

 

अर्थ

मी प्रात:काली श्रीललितादेवीच्या मुखकमलाचे स्मरण करतो, की जे बिंबसमान आरक्त आधार, विशाल मोत्याने सुशोभित नासिका आणि कानापर्यंत विस्तृत अर्थात विशाल नयनांनी युक्त आहे. मणिमय कुंडल आणि मंद स्मित यांनी युक्त आहे. तसेच श्रीदेवीचा भालप्रदेश कस्तुरिकातिलकाने सुशोभित आहे. || १ ||

 

मी श्रीललितादेवीच्या भुजारूपी कल्पलतेचे प्रात:काळी स्मरण करतो. श्रीदेवीच्या भुजा लाल अंगठीने युक्त सुकोमल बोटरूपी पानांनी सुशोभित होतात. या भुजा रत्नखचित सुवर्ण कंकणादि अलंकारांनी शोभून दिसतात. तसेच या भुजांनी  पुण्ड्रेक्षुचाप आणि कुसुममय बाण तसेच अंकुश धारण केले आहेत. || २ ||

 

प्रात:काली मी श्रीललितादेवीच्या चरणकमलांना नमस्कार करतो. हे चरणकमल भक्तांना अभीष्टफल देणारे आहेत. संसार सागर तरून जाण्यासाठी भक्कम नावेसारखे आहेत. ब्रह्मदेवादि सुरश्रेष्ठांनी पूजित आणि पद्म, अंकुश, ध्वज आणि सुदर्शनादि मंगलमय चिह्नांनी युक्त हे चरण कमल आहेत. || ३ ||

 

मी प्रात:काली परमकल्याणी अशा श्रीललिता भवानीची स्तुती करतो. जिचे ऐश्वर्य वेदान्तवेद्य आहे, जी करुणामयी असल्याने शुद्धस्वरूपा अशी आहे, विश्वाच्या उत्पत्ती, स्थिती आणि लय यांचा मुख्य हेतू म्हणजे  कारण आहे, विद्येची अधिष्ठात्री देवी आहे. वेद, वाणी आणि मनाच्या गतीच्याही दूर आहे. || ४ ||

 

हे श्रीललिते, मी तुझे पुण्यनाम कामेश्वरी, कमला, महेश्वरी, शांभवी, जगज्जननी, परा, वाग्देवी, त्रिपुरेश्वरी, यांचे आपल्या वाणीद्वारे प्रात:काली उच्चारण करतो. || ५ ||

 

माता ललितेच्या अति सौभाग्यप्रद आणि सुललित अशा या पाच श्लोकांचे जो मनुष्य प्रभातसमयी पठन करतो, त्याचेवर प्रसन्न होऊन श्रीललितादेवी त्याला विद्या, धन, विमल सौख्य आणि अनंत कीर्ती प्रदान करते.  || ६ ||

श्रीभवान्यष्टकम्

 

|| अथ श्रीभवान्यष्टकम् ||

 

श्रीगणेशाय नम: |

 

न तातो न माता न बन्धुर्न दाता न पुत्रो न पुत्री न भृत्यो न भर्ता ।

न जाया न विद्या न वृत्तिर्ममैव गतिस्त्वं गतिस्त्वं त्वमेका भवानि ।।१।।

 

भवाब्धावपारे महादुःखभीरु पपात प्रकामी प्रलोभी प्रमत्तः ।
कुसंसारपाशप्रबद्धः सदाहं गतिस्त्वं गतिस्त्वं त्वमेका भवानि ।।२।।

 

न जानामि दानं न च ध्यानयोगं न जानामि तन्त्रं न च स्तोत्रमन्त्रम् ।
न जानामि पूजां न च न्यासयोगं गतिस्त्वं गतिस्त्वं त्वमेका भवानि ।।३।।

 

न जानामि पुण्यं न जानामि तीर्थं न जानामि मुक्तिं लयं वा कदाचित् ।
न जानामि भक्तिं व्रतं वापि मात गतिस्त्वं गतिस्त्वं त्वमेका भवानि ।।४।।

 

कुकर्मी कुसङ्गी कुबुद्धि: कुदासः कुलाचारहीन: कदाचारलीन: ।
कुदृष्टि: कुवाक्यप्रबन्धः सदाहं गतिस्त्वं गतिस्त्वं त्वमेका भवानि ।।५।।

 

प्रजेशं रमेशं महेशं सुरेशं दिनेशं निशीथेश्र्वरं वा कदाचित् ।
न जानामि चान्यत् सदाहं शरण्ये गतिस्त्वं गतिस्त्वं त्वमेका भवानि ।।६।।

 

विवादे विषादे प्रमादे प्रवासे जले चानले पर्वते शत्रुमध्ये ।
अरण्ये शरण्ये सदा मां प्रपाहि गतिस्त्वं गतिस्त्वं त्वमेका भवानि ।।७।।

 

अनाथो दरिद्रो जरारोगयुक्तो महाक्षीणदीन: सदा जाड्यवक्त्रः ।

विपत्तौ प्रविष्टः प्रनष्ट: सदाहं गतिस्त्वं गतिस्त्वं त्वमेका भवानि ।।८।।

 

|| इति श्रीमच्छड़्कराचार्यकृतं भवान्यष्टकं सम्पूर्णम् ||

 

अर्थ

हे भवानी, पिता, माता, बंधू, दाता, पुत्र, पुत्री, सेवक, मालक, पत्नी, विद्या आणि उपजीविका यापैकी काहीही माझे नाही. हे भवानी माते, आता केवळ तूच माझी गती आहेस, माझे शरण्यस्थान आहेस. || १ ||

 

मी अपार अशा या भवसागरात आहे. मोठमोठ्या दु:खांनी भयभीत आहे. कामी, लोभी, उन्मत्त असा मी या संसाराच्या दुश्चक्रात बद्ध झालो आहे. हे भवानी माते, आता केवळ तूच माझी गती आहेस, माझे शरण्यस्थान आहेस. || २ ||

 

हे भवानी, मला दान देणे माहित नाही, ध्यान कसे करावे, ते माहित नाही. तंत्र, स्तोत्र, मंत्र यांचेही ज्ञान मला नाही. पूजा आणि न्यास इत्यादि विषयांतही मी अनभिज्ञ आहे. हे भवानी माते, आता केवळ तूच माझी गती आहेस, माझे शरण्यस्थान आहेस. || ३ ||

 

मी पुण्य जाणत नाही. मी तीर्थ जाणत नाही. मला मुक्ती आणि लय माहित नाही. हे माते, मला भक्ती आणि व्रत देखील माहित नाही. हे भवानी माते, आता केवळ तूच माझी गती आहेस, माझे शरण्यस्थान आहेस. || ४ ||

 

मी कुकर्मी, वाईट संगतीने युक्त, दुर्बुद्धी, दुष्टांचा दास, कुलाचाराने रहित, दुराचारपरायण, कुदृष्टीने युक्त, दुर्वचन बोलणारा आहे. हे भवानी माते, आता केवळ तूच माझी गती आहेस, माझे शरण्यस्थान आहेस. || ५ ||  

 

हे शरणागतवत्सले, मी ब्रह्मा, विष्णू, महेश, इंद्र, सूर्य, चंद्र तथा अन्य कोणत्याही देवतेस जाणत नाही. हे भवानी माते, आता केवळ तूच माझी गती आहेस, माझे शरण्यस्थान आहेस. || ६ ||

 

हे शरणागतवत्सले, तू विवाद, विषाद, प्रमाद, परदेशगमन तसेच जलस्थानी, अग्नीस्थानी, पर्वतामध्ये, वनात, शत्रूंमध्ये माझे नेहमी रक्षण कर. हे भवानी माते, आता केवळ तूच माझी गती आहेस, माझे शरण्यस्थान आहेस. || ७ ||

 

मी अनाथ, दरिद्री, जराजीर्ण रोगी, अत्यंत दुर्बल, दीन, सदा मूक, तसेच नेहमी संकटात सापडलेला, नष्टप्राय असा आहे. हे भवानी माते, आता केवळ तूच माझी गती आहेस, माझे शरण्यस्थान आहेस. || ८ ||

 

(सारांश, या श्लोकात भगवान श्री आदि शंकराचार्य यांनी वरील प्रमाणे वर्णन केलेला मनुष्यसुद्धा भगवतीला आर्तभावाने शरण जाऊन आपले हित साधू शकतो, अशी भावना व्यक्त केली आहे.)